BASINÇ
Atmosferin yeryüzüne ağırlığı oranda yapmış olduğu etkiye basınç denir.
Hava basıncı ilk kez 1643’te Toriçelli tarafından ölçülmüştür.
Basınç barometreyle ölçülür.
NORMAL BASINÇ: 45º enlemlerinde 15ºC sıcaklıkta ve deniz seviyesinde ölçülen basınç değerine normal basınç denir.
Normal basınç 1013 milibara eşittir.
YÜKSEK BASINÇ (Antisiklon) : Bir yerde hava basıncı 1013 mb’dan fazlaysa o basınca yüksek basınç denir.
ALÇAK BASINÇ (Siklon) : Bir yerde hava basıncı 1013 mb’dan düşükse o basınca alçak basınç denir.
BASINCA ETKİ EDEN FAKTÖRLER
1)YERÇEKİMİ
Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır. Yerçekimi arttıkça basınç artar, yerçekimi azaldıkça basınç azalır.
Enlemin etkisiyle yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru artar.
Buna bağlı olarak basınç ekvatordan kutuplara doğru artar.
2)YÜKSELTİ
Yeryüzünden yukarılara çıkıldıkça atmosferin kalınlığı ve yoğunluğu azaldığından basınç da azalır.
Basınçla yükselti ters orantılıdır.
Buna en iyi örnek; yüksek dağlara çıkanlarda burun kanamaları gibi olayların görüşmesidir.
3)SICAKLIK
Sıcaklık ile basınç ters orantılıdır.
Sıcaklık artıkça basınç azalır.
Bu durumun nedeni, Isınan hava hafifler, genişler ve yükselir. Böylece yeryüzüne yapmış olduğu etki azalır. Soğuyan hava ise yoğunlaşır ve ağırlaşır. Böylece yeryüzüne yapmış olduğu etki artar.
Sonuçta havanın ısındığı yerde alçak basınç, soğuduğu yerde yüksek basınç oluşur.
Not: Sıcaklık, mevsimlere ve günün saatine göre değiştiği için basınç farklılaşmasına yol açan en temel faktördür.
4)MEVSİM
Mevsimler sıcaklık yönüyle basıncı etkiler.
Bir yerde mevsim değişikliği olmuşsa, basınç değişikliği de olur.
5) YOĞUNLUK
Atmosferdeki su buharı, toz zerrecikleri gibi maddelerin artması, yoğunluğun artmasına dolayısıyla basıncın artmasına yol açar.
Bunlar azaldığı zaman da yoğunluk azalır ve dolayısıyla basınç da azalır.
Not: Aslında basıncın azalması ve artmasına yol açan en önemli faktör yoğunluktur.
6) DİNAMİK ETKENLER
Hava hareketlerine bağlı olan faktörlerdir.Hava kütleleri alçaldığı zaman ağırlaşır ve yoğunluk artar. Dolayısıyla basınç artar.
İki hava kütlesi karşılaşıp, yükseldiği zaman hava yükseleceğinden basınç azalır.
30º enlemlerinde ters alizelerin alçalması sonucu D.Y.B, 60º enlemlerinde kutup ve batı rüzgarları karşılaşıp yükseldiği için D.A.B oluşur.
BASINCIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞI
Yeryüzünde aynı basınç değerini gösteren noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izobar denir.
İzobarlar yeryüzünde çeşitli faktörlere bağlı olarak dağılırlar.
Ancak yeryüzünde daimi olarak bulunan basınç merkezleri vardır. Bunlar:
A-TERMİK DOĞUŞLU OLANLAR
1)TERMİK ALÇAK BASINÇ
2)TERMİK YÜKSEK BASINÇ
B- DİNAMİK DOĞUŞLU OLANLAR
1) DİNAMİK YÜKSEK BASINÇ
2) DİNAMİK ALÇAK BASINÇ
A) TERMİK DOĞUŞLU OLANLAR
Sıcaklığa bağlı olarak oluşan basınçlardır. İkiye ayrılır:
1)TERMİK (EKVATORAL) ALÇAK BASINÇ
Ekvator ve çevresinde görülür.
Güneş ışınları ekvator ve çevresine dik ve dike yakın açılarla geldiği için ekvatorda hava ısınır, hafifler ve yükselir, böylece havanın yapmış olduğu basınç azalır.
Hava hareketleri çevreden merkeze, merkezden yukarıya doğrudur.
Not: Alçak merkezlerde hava çoğu zaman kapalı, rüzgarlı ve yağışlıdır.
Kutuplara ve çevresine güneş ışınları eğik açıyla geldiği için hava devamlı soğuk olur.
Soğuyan havanın ağırlığı ve yoğunluğu arttığından yapmış olduğu etki de artar.
Hava hareketleri yukarıdan merkeze, merkezden çevreye doğrudur.
B) DİNAMİK DOĞUŞLU OLANLAR
1) DİNAMİK YÜKSEK BASINÇ
Her iki yarım kürede de ters alizelerin 30º enlemlerinde sapmaya uğrayıp yeryüzüne doğru alçalması ile, oluşan basınçtır.
Dinamik yüksek basınçlarda:
1. Basınç çok yüksek değildir.
2. Sıcak çekirdeklidir ve etkili olduğu yerlerde her şeyi ısıtır.
3. Alçaldıkları için büyük nem açığı oluştururlar, bu yüzden çöller oluşmuştur.
Hava hareketleri yukarıdan merkeze, merkezden çevreye doğrudur.
Her iki yarımkürede de 60º enlemleri civarında batı rüzgarları ve kutup rüzgarlarının karşılaşarak yükselmesi sonucu oluşurlar.
Kutup rüzgarları soğuk olduğu için altta, batı rüzgarları ise üstte bulunur.
Böylece cepheler ve cephe yağışları oluşur.
NOT: K.Y.K'de karalar daha çok yer kapladığından basınçlar düzensiz, G.Y.K'de ise denizler daha çok yer kapladığından basınçlar daha düzenlidir.
TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ
1) YÜKSEK BASINÇLAR
a) Asor yüksek basıncı
b) Sibirya yüksek basıncı
Asor Y.B ülkemizi yıl boyunca, Sibirya Y.B ise sadece kış aylarında etkiler.
Ülkemizde yaz kuraklığının en önemli nedeni Asor Y.B Diğer basınçlar Batı rüzgarlarının etkisiyle birleşirler ve öyle etkili olurlar.
2)ALÇAK BASINÇLAR
a) İzlanda alçak basınç
b) Basra alçak basınç
NOT: Ülkemizi etkileyen basınçlardan Asor ile İzlanda Y.Basıncı Dinamik kökenli Basra ile Sibirya ise termik kökenlidir.
OCAK AYI ORTALAMA BASINÇ DURUMU
Ocak ayında Kuzey Yarımküre’de kış yaşanmaktadır.
Bu nedenle, Orta Kuşak karaları üzerinde soğumanın etkisiyle termik oluşumlu yüksek basınç alanları oluşur. (Sibirya Termik YB)
Atlas Okyanusu’nun kuzeyinde yer alan İzlanda’da dinamik alçak basınç merkezi oluşmuştur.
Bu durumun nedeni, okyanusların daha geç soğuması ve Gulf-Stream sıcak su akıntısı ile yakından ilgilidir.
Bu ayda Güney Yarımküre’de yaz yaşanmaktadır.
Dinamik yüksek basınç merkezleri dönenceler civarındaki özellikle denizler üzerinde daha etkin görülür.
Dinamik alçak basınç alanları 60° enlemlerindeki okyanuslar üzerinde yer almaktadır.
TEMMUZ AYI ORTALAMA BASINÇ DURUMU
Temmuz ayında yaz mevsimi yaşandığı için Kuzey Yarımküre’de karaların çok ısınması nedeniyle alçak basınç alanları güçlenmiştir.
Örneğin Asya’nın güneyinde yer alan Basra’da termik alçak basınç merkezinin oluşması.
30° enlemlerindeki okyanuslarda dinamik yüksek basınç kuşağı oluşmuştur.
Örneğin Asor dinamik yüksek basınç merkezi.
Güney Yarımküre’de bu ayda kış yaşanmasının ve karalardaki soğumanın da katkısıyla, 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç kuşağı etkinliğini güçlendirmiştir.
60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç kuşağında yaza göre büyük bir değişim olmamasının nedeni Okyanusun varlığıdır.
RÜZGARLAR
Yüksek basınç merkezlerinden alçak basınç merkezlerine doğru olan yatay yönlü hava akımlarına rüzgar denir.
Rüzgarın hızı Anemometre ile ölçülür.
RÜZGARLARIN ÖZELLİKLERİ
1) RÜZGÂRLARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
a) BASINÇ FARKI
b) BASINÇ MERKEZLERİ ARASINDAKİ MESAFE
c) SÜRTÜNME
d) DÜNYANIN DÖNMESİ
2)RÜZGÂRLARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
a) DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ
b) KARA VE DENİZLER ARASINDA OLUŞAN GÜNLÜK VE YILLIK SICAKLIK FARKLARI
c) YERŞEKİLLERİ
d) BASINÇ MERKEZLERİNİN YÖNÜ
3)RÜZGAR FREKANSI
1) RÜZGÂRLARIN HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
a) BASINÇ FARKI
Rüzgârın hızını belirleyen temel faktördür.
Basınç farkı arttıkça rüzgârların hızı da artar.
Basınç farkı azaldıkça rüzgârların hızı da azalır.
b) BASINÇ MERKEZLERİ ARASINDAKİ MESAFE
Basınç merkezleri arasındaki uzaklık arttıkça rüzgârların hızı azalır, uzaklık azaldıkça rüzgârların hızı artar.
c) SÜRTÜNME
Yer şekilleri rüzgârların önünde engelleyici bir set konumunda olduğundan rüzgârların hızını keser. Bu nedenle, yer şekillerinin düz olduğu yerlerde, rüzgârların hızı daha fazladır.
Sıradağlarla karşılaşan rüzgârın hızı azalır.
Denizlerin üzerinde esen rüzgârların hızı fazladır.
Çöllerde esen rüzgârların hızı fazladır..
Düz yerlerde esen rüzgârların hızı fazladır.
d) DÜNYANIN DÖNMESİ
Dünya’nın kendi ekseni çevresindeki hareketi sonucunda oluşan merkezkaç kuvveti (corriolis kuvveti) rüzgârların yönlerinde sapmalara neden olduğundan rüzgârların hızını azaltır.
2)RÜZGÂRLARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
a) DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ
Dünya’nın kendi ekseni çevresindeki hareketi sonucunda oluşan merkezkaç kuvveti (corriolis kuvveti) rüzgârların yönlerinde sapmalara neden olur.
Bu nedenler rüzgârlar;
Kuzey Yarımküre’de sağa Güney Yarımküre’de sola doğru sapmaya uğrar.
b) KARA VE DENİZLER ARASINDA OLUŞAN GÜNLÜK VE YILLIK SICAKLIK FARKLARI
Kara ve denizlerin gün içinde farklı ısınmasından dolayı farklı basınç merkezleri oluşur.
Günlük basınç farkları sonucunda gün içinde yön değiştirerek esen rüzgârlara Meltem rüzgârları denir.
Kara ve denizlerin yıl içinde farklı ısınmasından dolayı kara ve denizlerde farklı basınç merkezleri oluşur.
Mevsimlik basınç farkları sonucunda mevsime göre yön değiştirerek esen rüzgârlara Muson rüzgârları denir.
c) YERŞEKİLLERİ
Rüzgârlar hareket ettiği yörelerde yer şekillerinin uzanış doğrultusuna paralellik gösterirler.
Rüzgârlar boğaz veya vadilerin bulunduğu yerlerin uzanış yönüyle aynı yönde eser.
Yer şekillerinin düz olduğu yerlerde ise her yönden eser.
Bir yörede belirli bir süre içinde rüzgârların en fazla estiği yöne hakim rüzgâr yönü denir.
d) BASINÇ MERKEZLERİNİN YÖNÜ
Rüzgârlar, yüksek basınçtan alçak basınca doğru eser.
Bu nedenle basınç merkezlerinin konumu değiştiğinde, rüzgârların yönü de değişir.
3)RÜZGAR FREKANSI
Rüzgârların belirli bir süre ve belirli bir yöndeki esme sayısına rüzgârların esme sıklığı ya da rüzgâr frekansı denir.
Rüzgâr frekansı, rüzgâr gülü ile gösterilir.
Rüzgâr gülleri hakim rüzgâr yönünü de gösterdiği için yer şekillerinin uzanış doğrultusu hakkında yaklaşık bilgi verir.
Yandaki şekilde gösterilen X merkezinde, rüzgâr yıl içinde 378 kez Doğudan, 295 kez Batıdan esmiştir.
Bu durum, X merkezinin doğu - batı uzantılı bir yer şekli (vadi veya boğaz) içinde yer aldığı bilgisini verir.
Yer şekillerinin sade olduğu yerlerde rüzgâr frekans gülünde esme sıklığı bütün yönlere dengeli dağılmıştır.
RÜZGÂR ÇEŞİTLERİ
Büyük basınç kuşakları arasında eserler.
Yıl boyunca aynı yöne ve aynı basınçlar arasında eserler.
Sürekli rüzgârların karşılaşma alanlarında (0° ve 60° enlemlerinde) yağış fazla ve düzenlidir.
Dünya’nın günlük dönüşünden dolayı sapmaya uğrarlar.
Etkili oldukları yerlerin iklim tiplerini belirlerler.
Her iki yarımkürede 300 D.Y.B merkezlerinden ekvatordaki T.A.B merkezlerine esen rüzgarlardır.
Dünyanın günlük hareketinden dolayı sapmaya uğrarlar. Bu sapmalar K.Y.K da sağa G.Y.K de sola doğrudur.
ÖZELLİKLERİ
1) Başlangıçta kuru rüzgardır.Ancak okyanus üzerinden geçerken nem alılar.
2) Ekvatoral kuşaktaki karaların doğru kıyılarına yağış bırakırlar
3) Yelkenli gemilere kolaylık sağladığı için geçmişte Ticaret Rüzgarları denmiştir.
4) Ekvatorda karşılaşırlar yüksektirler ve kutuplara doğru Ters Alizeler oluşturur.
5) Ters Alizeler 30 derece enlemleri civarında çölleri oluştururlar.
6) Okyanus akıntılarının yönlerini düzenlerler.
b) Batı Rüzgarları
300 D.Y.B. merkezinden - 600 D.A.B. Merkezinye doğru esen rüzgarlardır.
Bunlar dünyanın dönmesine bağlı olarak saparlar ve genelde batıdan eserler.
Bu yüzden Batı Rüzgarları Orta Kuşak Karalarının batı kıyılarını etkiler ve yağış bırakırlar.
ÖZELLİKLERİ
1) Başlangıçta kudururlar ancak denizler üzerinden geçerken nem alırlar.
2 )Okyanus akıntılarını etkiler.
3) 600 enlemlerinde Kutup rüzgarları ile karşılaşarak cephe yağışlarını oluşturur.
4) Batı rüzgarlarını doğuran hava kütleleri nemli olduğundan bu bölgelerde hava genelde yağışlıdır.
5) Özellikle Avrupa'nın batı kıyılarını etkilerler.
6) Türkiye, Orta Kuşak’ta yer aldığından Batı rüzgârlarının etkisi altındadır.
c) Kutup Rüzgarları
Kutuplardaki termik yüksek basınç merkezlerinden 600 enlemlerindeki D.A.B merkezlerine doğru eserler.
Kuzeyden estikleri için kuru ve soğuk rüzgarlardır.
Soğuk su akıntılarının oluşumuna neden olurlar.
2. DEVİRLİ RÜZGÂRLAR
Bir bölgedeki rüzgârların sıcaklık farkından dolayı oluşan basınç farkı nedeniyle, belirli dönemlerde (gün veya yıl içinde) farklı yönde esen rüzgârlardır.
Muson (Mevsimlik) Rüzgârları ve Meltem (Günlük) Rüzgârları olmak üzere ikiye ayrılır.
a) Muson (Mevsimlik) Rüzgârları
Mevsimlik sıcaklık ve basınç farkları sonucunda mevsime göre yön değiştirerek esen rüzgârlara Muson rüzgârları denir.
Yer’in şekli ve yıllık hareketine bağlı olarak kıtalar ile okyanusların yaz ve kış mevsimleri arasındaki sıcaklık ve basınç farkları, muson rüzgârlarının oluşmasına neden olur.
Musonlar Yaz mevsiminde okyanuslardan karaya doğru eserken, kış mevsiminde karalardan okyanuslara doğru eserler.
Bu nedenle yaz musonu yağış getirirken kış musonu yağış getirmez.
Görüldüğü yerler: Güney ve Güneydoğu Asya ülkeleri (Hindistan, Çin), Gine Körfezi (Afrika’nın batısı), Meksika Körfezi ve Kuzey Avustralya.
b) Meltem (Günlük) Rüzgârları
Günlük sıcaklık ve basınç farkları sonucunda gün içinde yön değiştirerek esen rüzgârlara meltem rüzgârları denir.
Yer’in kendi ekseni çevresindeki hareketine bağlı olarak oluşurlar.
Meltem Rüzgârlarının Genel Özellikleri
Etki alanları dardır.
Esiş süreleri kısadır.
Hızları yavaştır ve gün içinde esiş yönleri değişir.
Yağış getirmezler.
İklim üzerinde etkisi yoktur.
Serinletici bir etki yaparlar.
Kara ve Deniz Meltemleri ile Dağ ve Vadi Meltemleri olmak üzere ikiye ayrılır.
1) Kara ve Deniz Meltemleri
Kara ve denizlerin gün içinde farklı ısınmasından dolayı oluşurlar.
Özellikle Orta Kuşak’ta ve yazın daha belirgin olur.
Gece karalardan denizlere doğru esen rüzgârlara Kara meltemi denir.
Gündüz denizlerden karalara doğru esen rüzgârlara Deniz meltemi denir.
2) Dağ ve Vadi Meltemleri
Dağ ile vadinin gün içinde farklı ısınmasından dolayı oluşurlar.
Gece dağlardan vadilere doğru esen rüzgârlara dağ meltemi denir.
Gündüz vadilerden dağlara doğru esen rüzgârlara vadi meltemi (öğle saatlerinde) denir.
3. YEREL RÜZGÂRLAR
Yerel ısınma ve soğuma farklılığından kaynaklanan, kısa süreli olarak dar alanlarda etkili olan rüzgârlardır.
Bir kısmı sıcak ve bir kısmı soğuk karakterlidir.
a. Soğuk Yerel Rüzgârlar
1) Mistral: Fransa'da Rohn vadisinden Akdeniz'e doğru esen rüzgarlardır.2) Bora:Yugoslavya'dan Adriyatik Deniz'ine doğru esen rüzgarlardır.
3) Krivetz: Romanya'dan Karadeniz’e doğru esen rüzgarlardır.
b. Sıcak Yerel Rüzgârlar
1) Sirocco: Büyük Sahra'dan Cezayir,Tunus,İspanya ve İtalya kıyılarına doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.Akdeniz üzerinden geçtiğinden ve çöl kaynaklı olduğundan bu rüzgarlar İspanya ve İtalya kıyılarına çamurlu yağış bırakır.2) Hamsin: Büyük Sahra'dan Mısır ve Libya kıyılarına doğru esen sıcak kuru ve toz yüklü rüzgarlardır.
3) Samyeli: Suriye çölünden Güneydoğu Anadolu bölgesine doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.Bu rüzgarlar İç Anadolu’da Kabayel ismini almaktadır.
4) Föhn : Yükselen hava kütlesinin bir dağın zirvesini aştıktan sonra diğer yamacından aşağı doğru sıcak ve kuru olarak esen rüzgârlardır.
Föhn rüzgârı, zirveden dağın eteğine alçalarak indiği için (sürtünmeden dolayı) sıcaklığı her 100 m’de 1°C artırır.
En tipik görüldüğü yer, Avrupa Alpleri’nin kuzey etekleridir.Türkiye’de Toroslar (Akdeniz) ve Kuzey Anadolu Dağları’nın (Karadeniz) her iki yamacında görülür
Karadeniz’de ve Akdeniz’de föhn rüzgârı etkiliyken Ege’de ve Marmara’da etkisinin çok az olmasının nedeni nedir?
Ege’de dağların denize dik uzanması, Marmara’nın ise yükseltisinin az olmasıdır.
Föhn rüzgârı etkili olduğu yerlerde;
Sıcaklığı arttırır.
Nem açığını arttırır.
Buharlaşmayıarttırır.
Yağış oluşumunu azaltır.
Tarım ürünlerini daha erken olgunlaştırır.Bağıl nemi azltır.
Not: Sirocco, Hamsin ve Samyeli rüzgârları sıcaklığı matematik konumdan dolayı artırırken Föhn rüzgârı özel konumdan dolayı sıcaklığı artırır.
Türkiye’de;
Kuzey’den esen Karayel, Yıldız Ve Poyraz rüzgârları sıcaklığı düşürür.Güney’den esen Keşişleme (Samyeli), Kıble Ve Lodos rüzgârları sıcaklığı artırır.
Not: Bu rüzgarları KaYıP SaKaL olarak kodlayabiliriz.
Etezyen : Yaz aylarında Ege kıyılarında kuzeyden eserek havanın serinlemesine ve sıcaklığın azalmasına neden olan rüzgârdır.İmbat : Yaz mevsiminde Ege kıyılarında etkili olan deniz meltemidir.
4. TROPİKAL RÜZGÂRLAR (SİKLONLAR)
Tropikal Kuşak’ta alçak basınç (siklon) alanlarının oluşturduğu rüzgârlardır.
Hızları 63 km veya daha fazla olan rüzgârlar fırtına şekilde afet meydana getirir.Rüzgârların hızı 120 km’ye çıkarsa kasırga, hızlı bir şekilde dönen fırtına sistemine ise hortum adı verilir.
Hortumlar hızları 150 km’yi aşan, genellikle sarmal karakterli rüzgârlardır.
Sarmal karakter kazanmaları Dünya’nın ekseni çevresindeki dönmesinden kaynaklanır.
Okyanuslar üzerinde oluşurlar ve kıyılarda yıkıcı etkilere neden olurlar.
Tropikal Kuşak’ta büyük zararlara yol açan bu şiddetli rüzgârlara; Asya’da Tayfun, Orta Amerika’da Hurrican, Güney Amerika’da ise Tornado adı verilir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder