Ekosistem İçerisindeki Kavramlar
Ekosistem: Belirli bir bölgede yaşayan ve birbirleri ile sürekli etkileşim halinde bulunan canlı varlıklarla cansız ortamın oluşturduğu bütüne ekosistem denir. Yani ekosistem; herhangi bir ortamda iklim (sıcaklık-ışık, basınç-rüzgar, nem-yağış), topoğrafya, toprak, ana materyal (jeolojik yapı) gibi cansız ögelerle bitki (flora), hayvan (fauna) ve insan (beşer) gibi canlı öğeler arasındaki karşılıklı ilişkilerin özelliğini belirten sistemdir.
Ekoloji: Canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan etkileşimlerini inceleyen bilim dalına ekoloji denir.
Biyoçeşitlilik: Bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bütüne biyoçeşitlilik denir. Yani canlı türlerinin oluşturduğu çeşitlilik, biyoçeşitlilik olarak ifade edilir.
Biyom : Benzer bitki ve hayvan topluluklarının karşılıklı bir denge içerisinde bulunduğu ana ekolojik birime biyom denir.
Habitat: Biyomların içerisinde bitki ve hayvan topluluklarının yaşadığı ortama habitat denir.
Niş: Habitatların içinde kendine özgü fiziksel şartları olan canlı ve cansız öğelerden oluşan en küçük ekolojik birime niş denir.
NOT: Habitat türün adresi, Niş ise türün habitatta icra ettiği meslektir.
A) Canlıların Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler
İklim
Sıcaklık ve su, bitkilerin yayılışını etkileyen en önemli faktördür. Bitkilerin gelişmesi ve büyümesi için belirli bir sıcaklığa ihtiyaç vardır.
a. Sıcaklık
Birçok bitki türü için sınırlayıcı en alt ve en üst sıcaklık değeri -40°C ile +40°C arasındadır.
Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak sıcaklıklar Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
Bitkiler sıcaklık isteklerine göre ; ekvatordan kutuplara doğru geniş yapraklı, karışık yapraklı ve iğne yapraklı olmak üzere kuşaklar oluşturmaktadır.
Genel olarak sıcak iklimlerin etkili olduğu alanlarda hayvan türleri, soğuk iklim bölgelerine göre daha fazladır. Örneğin, Kanada'da 15 memeli hayvan türü varken bu sayı Orta Amerika'da 150’ye ulaşır.
Bu nedenle bitki ve hayvan türleri kutuplara doğru gidildikçe değişir.
Yağış miktarının fazla olduğu yerlerde bitki örtüsü yoğun olduğu için biyoçeşitlilik fazladır.
Yağış miktarının az olduğu yerlerde bitki örtüsü cılız veya hiç olmadığı için biyoçeşitlilik azdır.
Tropikal Yağmur Ormanları
Sıcaklık ve nemlilik koşulları elverişli olduğundan biyoçeşitlilik fazladır.
Tropikal yağmur ormanları dünyanın en zengin doğal yaşam alanlarıdır.
Çöller
İklim koşullarına göre kurak ve yüksek sıcaklığa sahip alanlara sıcak çöl, aşırı düşük sıcaklıktaki alanlara da soğuk çöl denilmektedir.
Çöllerde sıcaklık ve nemlilik (yağış) koşulları elverişsiz olduğundan biyoçeşitlilik azdır.
Çöllerde az da olsa bitki ve hayvan türleri yaşamaktadır.
Bu bitki ve hayvan türlerinin çöllerde yaşaması adaptasyona örnektir.
Bitki ve hayvan türlerinin yaşamlarını devam ettirmek için bulunduğu çevrenin iklim koşullarına uyum sağlamasına adaptasyon denir.
Sıcak Kuşak Çölleri
Çöl bitkilerinin suyu buldukları zaman kısa sürede filizlenip meyve vermeleri
Çöl bitkilerinin tohumlarını suyu buluncaya kadar bekletmeleri
Çöl bitkilerinin su kaybını en aza indirmek için yapraklarının iğne olması
Çöl bitkilerinin toprak altında uzun köklerinin bulunması
Çöllerde yaşayan bazı hayvanların başka bölgelerde yaşayan hayvanlara göre renklerinin açık olması
Yarasa, yılan, kemirgen, tilki, kokarca gibi hayvanların gece ortaya çıkması, gündüz ise serin bir mağarada veya oyukta uyumaları
Soğuk Çöller
Kutup ayıları soğuktan korunmak için buzun içinde kazdıkları yuvalarda 6 ayı uyuyarak geçirmeleri
Fok ve penguen gibi hayvanların derilerinin altında kalın bir yağ tabakasının bulunması adaptasyona örnektir.
Yer Şekilleri
a. Yükselti
Yükselti arttıkça sıcaklık azaldığı için bitki ve hayvan türleri değişir.
Bakı etkisine bağlı olarak dağların kuzey ve güney yamaçları farklı ısınır.
Bu nedenle dağların kuzey ve güney yamaçlarındaki bitki ve hayvan türleri farklılık gösterebilir.
c. Denize Göre Konum
Dağların denize bakan yamaçlarında sıcaklık ve nem koşulları elverişli olduğundan biyoçeşitlilik fazla olur.
Örnek: Toroslar (Akdeniz Bölgesi) ve Kuzey Anadolu Dağları’nın (Karadeniz Bölgesi) denize bakan yamaçlarında biyoçeşitlilik iç kesimlere bakan yamaçlarına göre daha fazladır.
d. Kara ve Denizlerin Dağılışı
Kara ve denizlerin dağılımı, canlıların yeryüzündeki dağılışını etkiler.
Denizler karalarda yaşayan canlılar için, karalar ise denizlerde yaşayan canlılar için yayılmaya engeldir.
Bu nedenle, Okyanuslardaki adalarda büyük kara parçalarında olmayan bitki ve hayvan türleri görülür.
Örnek: Kanguru ve koala sadece Avustralya’da, Komodo ejderi ise sadece Galapagos adasında yaşamaktadır.
Doğal olan ya da doğal olmayan etkenler sonucunda meydana gelen bazı değişimler kara ve denizler arasında canlı türlerinin geçişine imkan sağlayabilir.
Örnek: Süveyş Kanalı açıldıktan sonra Akdeniz, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu arasında bitki ve hayvan türleri geçişleri olmuştur.
Toprak
Toprakların fiziksel ve kimyasal özellikleri ile sıcaklık ve nemlilik koşulları bitki ve hayvanların yayılışını etkiler.
Örnek:
Çay ve fındık gibi ürünler tuz ve kireç oranının az olduğu yerlerde yetişir.
Buğday ve arpa gibi ürünler tuz ve kireç oranının fazla olduğu yerlerde yetişir.
Solucanlar killi toprakların olduğu yerlerde yoğundur.
2. Biyolojik Faktörler
a) İnsan
Biyolojik çeşitliliği tehdit eden insan kaynaklı birçok faktör vardır.
Örnekler:
Aral Gölü Dünya’nın 4. büyük gölü iken günümüzde gemi mezarlığı haline gelmesi
Bataklıkların kurutulup tarım alanına dönüştürülmesi
Kıyıların doldurulup kıyı ekosisteminin bozulması
Konya Karapınar çevresinin çölleşmeye başlaması
Mera hayvancılığında aşırı otlatmanın yapılması
Bitki örtüsünün yakılması
Bilinçsiz ve aşırı zirai ilaçlama yapılması
Sanayileşme ve atıklar
Küresel ısınma
Erozyon
Akdeniz’deki Kızılçam ormanların tahrip edilmesi sonucunda makiler, makilerin tahrip edilmesiyle Gariklerin oluşması
İç Anadolu Bölgesi’ndeki ormanların tahrip edilmesi sonucunda antopojen bozkırların oluşması
Bir bölgedeki bitki türlerinin fazla olması o bölgedeki biyolojik çeşitliliğin fazla olmasına yol açarken, bitki türlerinin cılız veya hiç olmaması o bölgedeki biyolojik çeşitliliğin az olmasına yol açar.
Bitkilerin yeryüzüne dağılışı, diğer canlıların dağılışını da doğrudan etkilemektedir.
Her bitki türü kendine özgü hayvan türlerini barındırmaktadır.
Örneğin; kısa boylu ot topluluğunun yaygın olduğu alanlarda küçükbaş hayvanlar yayılış gösterirken karasal iklimin uzun boylu çayırlarında büyükbaş hayvanlar daha fazla yayılış gösterir.
Ayrıca bitkiler arasındaki rekabet ve hayvanlar da bitkilerin dağılışını etkilemektedir.
3. Paleocoğrafya
a) Kıtaların Kayması
Jeolojik devirler boyunca kara ve deniz alanlarında büyük değişimler olmuştur.
Yeryüzünün tek büyük kara parçası olan Pangea II. zamandan itibaren kıtalara bölünmeye başlamıştır.
Kıtaların birbirine yaklaşması ya da birbirinden uzaklaşması bitki ve hayvanların göç yollarının değişmesine ayrıca daha önce bir arada bulunmayan türlerin bir arada yaşamasına imkan vermiştir.
Jeolojik devirler içerisinde kıta hareketlerinin yanı sıra önemli iklim değişiklikleri de olmuştur.
İklim değişiklikleri bazı türlerin; yok olmasına, bazı türlerin taşınmasına,
bazı türlerin ise çevreye uyum sağlamasına (adaptasyon) neden olmuştur.
Adaptasyona örnekler:
Soğuk bölgelerde yaşayan tilkilerin kulak ve burunları soğuktan etkilenmemek için sıcak bölgelerde yaşayan tilkilere göre daha küçüktür.
Dünya’da Buzul Devri’nin yaşanmaya başlamasıyla kaplanların bir kısmı Hindistan’nın Bengal Körfezi’ne kadar gelerek sıcak yerlere göç etmişler ve böylece günümüzdeki Bengal Kaplanlarını oluşturmuşlardır.
Yeryüzünde sadece bir bölgede yetişen başka hiçbir yerde bulunmayan bitkilerdir.
Örnek:
Göller Yöresi’nde: Kasnak meşesi
Kazdağı’nda: Kazdağı Göknarı
İstanbul’da: Pembe yapraklı erguvan
Köyceğiz Gölü’nde: Sığla ağacı
Önceki jeolojik devirlerde yetişmiş ve günümüz iklim koşullarında yetişmesi mümkün olmayan bitkilere relikt (kalıntı) bitkiler denir.
Örnek:
ABD’de California’da: Mamut ağacı
Karadeniz Bölgesi’nde: Zeytin, sandal, katran, melengiç, karaçalı gibi.
BİYOM
Benzer bitki ve hayvan topluluklarını barındıran bölgelere biyom denir.
Her biyomun kendine özgü bitki ve hayvan türü vardır. 2’ye ayrılır. Kara ve Su Biyomu
Kara Biyomu Su Biyomu
1. Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu 1. Deniz Biyomu
2. Savan Biyomu 2. Tatlı Su Biyomu
3. Çöl Biyomu
4. Ilıman, Yapraklarını Döken Ormanların Biyomu
5. Çalılık Biyomu
6. Ilıman Çayırlar Biyomu
7. İğne Yapraklı Ormanlar Biyomu
8. Tundra Biyomu
9. Kutup Biyomu
10. Dağ Biyomu
KARA BİYOMLARI
1. Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu
Özellikleri
0 - 10° enlemleri arasında Ekvatoral iklimin etkili olduğu yerlerde görülür.
Her mevsim yağışlıdır.
Biyoçeşitlilik fazladır.
Bitki Örtüsü
Sürekli yeşil kalan, yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar, otsu ve kısa boylu bitkilerdir.
Hayvanlar
Fil, şempanze, orangutan, yarasa, kartal, yılan, kertenkele, kurbağa, domuz, antilop, kaplan, jaguar, leopar, yılan, diğer kuş türleri, kelebek türleri, böcek türleridir.
Özellikleri
10 - 20° enlemleri arasında Savan İklimin etkili olduğu yerlerde görülür.
Yaz ayları yağışlı, kış ayları kurak geçer.
Bitki Örtüsü
Yüksek boylu otlar, yer yer ağaçlar, çalılardan oluşur.
Hayvanlar
Zebra, zürafa, babun, aslan, çita, Afrika vahşi köpeği, bizon, firavun faresi, deve kuşu, timsah, geyik, antilop yer alır.
Özellikleri
Subtropikal yüksek basınç alanlarında, karaların iç kesimlerinde ve soğuk su akıntılarının etkili olduğu kıyılarda görülürler.
Bitki Örtüsü
Su tutabilen bitkiler (kaktüs vb.), çalılıklardan oluşur.
Hayvanlar
Deve, yılan, kertenkele, örümcek, yarasa, yer sincabı, akbaba, karınca, çöl kurbağası, bazı böcek ve kuş türleri yer alır.
Özellikleri
Orta Kuşak’ta Ilıman Okyanusal iklimin etkili olduğu yerlerde görülürler.
Her mevsim yağışlıdır.
Bitki Örtüsü
Sonbaharda yapraklarını döken, ağaçlardan oluşan ormanlar, orman altı florası oluşturur.
Hayvanlar
Kartal, ayı, sincap, fare, gelincik, samur, sansar, karaca, geyik, çakal, köstebek, kurbağa, timsah, sürüngen, kuş ve böcek türleri yer alır.
Özellikleri
Orta Kuşak’ta Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde görülür.
Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer.
Bitki Örtüsü
Çalılık ve bodur ağaçcıklardan oluşan makilerdir.
Hayvanlar
Çakal, yabani koyun, keçi, tavşan, kurt, çalıkuşu, tilki, puma, kokarca, böcek ve kuş türleri yer alır.
Özellikleri
Orta Kuşak karalarının iç kesimlerinde yağışın çok azaldığı yerlerde görülür.
Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlı geçer.
Bitki Örtüsü
Çeşitli otlar (Step, çayır, preri) yer alır.
Hayvanlar
Lama, bizon, antilop, zebra, zürafa, fil, geyik, kanguru, yırtıcı kuşlar, bufalo, yabani atlar yer alır.
7. İğne Yapraklı Ormanlar Biyomu
Özellikleri
Sert karasal iklim bölgelerinde görülür.Özellikleri
Yazlar kısa ve serin, kışlar çok uzun ve soğuk geçer.
En fazla yağış yaz mevsiminde görülür.
Bitki Örtüsü
Tayga, boreal ormanları yer alır.
Hayvanlar
Samur, vizon, vaşak, kunduz, geyik, ayı, tilki, kurt, kartal, baykuş, su
samuru, kar tavşanı, kutup porsuğu, kuş ve böcekler yer alır.
Özellikleri
60 - 70° enlemleri arasında Tundra ikliminin etkili olduğu yerlerde görülür.
Toprak 10 ay donmuş halde iken 2 ay donan buzulların erimesi sonucu çamura dönüşür.
Bitki Örtüsü
Ağaçsız, kaya yosunları, likenler, otlar ve bazı küçük çalılar yer alır.
Hayvanlar
Kutup tilkisi, ren geyiği, tilki, kar kuşları, misk öküzü, boz ayı, kutup ayısı, karibu, palyaço ördek, bazı kuş ve böcek türleri (yaz dönemi) yer alır.
Özellikleri
Sıcaklık yıl boyunca 0° C’nin altındadır.
Bitki Örtüsü
Bitki örtüsü yoktur.
Hayvanlar
Kutup ayısı, kutup tilkisi, penguen, fok yer alır.
Özellikleri
Yer şekillerinin yüksek ve dağlık olduğu yerlerde görülür.
Bitki Örtüsü
Dikey yönde değişen iğne yapraklı orman, bitki örtüsünden yoksun alanlar yer alır.
Hayvanlar
Kartal, dağ keçisi, tibet öküzü (yak), kar tavşanı, yırtıcı hayvanlar yer alır.
SU BİYOMU
1. Deniz Biyomu
Özellikleri
Denizlerin özellikle ilk 100 metre derinliğe kadar olan kesimlerde görülür.
Bitki Örtüsü
Bitkisel planktonlardır.
Hayvanlar
Çeşitli balık türleri, midye, yengeç, balina, yunus, deniz anası, ahtapot, deniz yıldızı, hayvansal plankton vb.
Özellikleri
Akarsu, bataklık ve dışarıya akışı olan göllerde görülür.
Bitki Örtüsü
Saz, kamış, nilüfer gibi bitkiler ve bitki planktonları oluşturur.
Hayvanlar
Balıklar, kurbağalar, bazı böcek türleri, solucanlar, yumuşakçalardır.
B. Ekosistemlerin İşleyişi
Dünya ekosistemi; Atmosfer (Hava küre), Litosfer (Taş küre), Hidrosfer (Su küre), Biyosefer (Canlı küre) oluşturur.
Bu ekosistemler, içindeki elemanların oynadıkları rollerin zaman içinde sürekli gelişim ve değişim göstermesine bağlı olarak ayrıca etkileşim halinde oldukları için niteliği ve yapısı bakımından dinamik birer birimdir .
Ekosistemler; canlı ve cansız öğeler olmak üzere iki öğeden oluşmaktadır.
Bu canlı öğeler ile cansız öğeler arasındaki etkileşim sonucunda ekosistemlerin işleyişi ortaya çıkmaktadır.
Dünya ekosistemi (Ekosfer); kara, deniz ve tatlı su ekosistemi olmak üzere üç büyük ekosisteme ayrılmaktadır.
Bu büyük ekosistemler içerisinde çok sayıda küçük ekosistem bulunur.
Örneğin; bir gölet, bir ağaç bile bir ekosistem olarak nitelendirilebilir.
Su Ekosistemi
Su ekosistemi; karasal su ekosistemleri ve denizel ekosistemler olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Karasal Su Ekosistemleri
Dünyamızdaki toplam su ekosisteminin %0,3'ünü karasal su ekosistemi oluşturmaktadır.
Karasal su ekosistemleri akarsu, göl ve bataklık ekosistemleri olmak üzere üç bölüme ayrılır.
A. Akarsu EkosistemiAkarsular, ekosistemlerin önemli bir parçasını meydana getirir.
Akarsular birçok bitki ve hayvan türü için yaşam alanı oluşturur.
Akarsularda biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yerler ağız kısımlarıdır.
Bu durumun nedenleri;
Yatak eğiminin az olması, tatlı ve tuzlu suların birbirine karışmasıdır.
Örnek: Beyşehir, Eğirdir gölleri gibi
Dışarıya akışı olmayan göllerin suları tatlı olmadığı için biyoçeşitlilik azdır.
Örnek: Burdur, Acıgöl, Tuz Gölü gibi.
C. Bataklık EkosistemiBiyolojik çeşitliliğin ve ekolojik dengenin devamlılığı için büyük öneme sahiptirler.
Bataklıkların faydaları; Bulunduğu çevrenin canlı oranını artırır. Bitki ve hayvanlar için yaşam alanıdır. Yeraltı sularının dengesini sağlar. Sel ve taşkınları azaltır. Bu nedenlerden dolayı bataklıkların kurutulması biyoçeşitliliği olumsuz yönde etkiler.
b) Denizel Ekosistemler
Okyanusların derin tabanlarında ışıksız ortama uyum sağlayabilen az sayıda canlı bulunmaktadır.
Okyanusların iki önemli görevi vardır.
İklim üzerinde önemli rol oynarlar.
Aerosolleri oluştururlar.
a. İklim Üzerinde Önemli Rol Oynarlar
Ekvator’daki ısı enerjisinin okyanus akıntıları ile Dünya’ya dağılmasını sağlarlar.
Örnek: Gulf Stream sıcak su akıntısı, Meksika Körfezi’nden başlayıp Atlas Okyanusu’nu geçerek İngiltere’ye ulaşır.
b. Aerosolleri Oluşturur
Okyanusta meydana gelen dalgalar sonucunda atmosfere su damlacıkları (tuz kristalleri) fırlatılmaktadır.
Bu su damlacıklarına aerosol denir.
Aerosollerin İki Önemli Görevi
Nemin oluşmasını sağlar.
Havada asılı durumda duran aerosoller yağmurlarla toprağa düşer. Toprağa düşen aerosoller toprağın verimini artırır (Kalsiyum, magnezyum, potasyum).
Not: Aerosoller olmasaydı iklimler çok kurak olurdu.
Mercanlar
Tuzlu sularda yaşayan balıkların yaklaşık 1/3’ü mercan atıklarıyla beslenir.
Mercanlar bulundukları denizlerdeki diğer canlı türleri için birer barınma ve besin kaynağıdır.
Bu nedenle mercanların oluşturduğu resifler, okyanusların canlı çeşidi ve miktarı bakımından en verimli bölgeleridir.
Denizlerde mercanların kapladığı alanlar o kadar geniş değildir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder