Yeryüzü şekiller arasında en önemli olan dış kuvvettir.
Karaların 2/3’ünde (%71) etkilidirler.
Akarsularla İlgili Bazı Tanımlar
A. Akarsu Kaynağı
Akarsuyun doğduğu ve akışa geçtiği yere akarsu kaynağı denir.
B. Akarsu Ağzı
Akarsuyun okyanusa, denize veya göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir.
C. Akarsu Yatağı (Mecra, Çığır)
Akarsuyun içinde aktığı yüzeylere akarsu yatağı denir.
Akarsuyun kaynağa yakın olan kısmına yukarı çığır, Akarsuyun ağıza yakın olan kısmına aşağı çığır, akarsuyun yukarı çığırı ile aşağı çığırı arasında kalan kısma orta çığır denir.
D. Akarsu Havzası
Akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir.
Açık havza ve kapalı havza olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Açık Havza
Sularını okyanus veya denize laştıran akarsulara açık havza denir.
Kızılırmak, Po (İtalya), Amazon (Brezilya) vb.
2. Kapalı Havza
Sularını okyanus veya denize ulaştıramayan akarsulara kapalı havza denir.
Tuz Gölü çevresindeki akarsular
Hazar Denizi’ne dökülen akarsular (Aras, Kura) vb.
Kapalı havzaların oluşumunda;
Yer şekilleri, iklim koşulları, arazinin geçirimli olması, denize uzaklık gibi etmenler önemli rol oynar.
E. Su Bölümü Çizgisi
İki akarsuyu birbirinden ayıran doğal sınıra su bölümü çizgisi denir.
Genellikle dağ zirvelerinden ve sırtlardan geçer.
F. Akarsu Akımı (Debi)
Akarsu yatağının herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen suyun hacmine akarsu akımı ya da debi denir.
Akım m3/sn olarak ifade edilir.
Bir akarsuyun akımı;
Havzaya düşen yağış miktarı, havzaya düşen yağışın şekli (kar, yağmur vb.), kar erimeleri, havzanın genişliği, arazinin geçirimlilik özelliği, yer altı suları ve kaynaklar gibi faktörler etkiler.
Yılın her mevsiminde yağış alan bölgelerdeki akarsuların akımı fazla değişmezken kurak ve yağışlı dönemleri olan bölgelerdeki akarsuların akımı yıl içinde önemli farklılıklar gösterir.
G. Akarsu Rejimi
Akarsuyun akımında yıl içinde görülen değişimlere akarsu rejimi ya da akım düzeni denir.
Akarsular, yıl içindeki akımındaki değişime göre; Düzenli rejimli ve Düzensiz rejimli olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Düzenli Rejimli Akarsular
Yıl içindeki akımında belirgin bir değişim olmayan akarsulara düzenli rejimli akarsular denir.
Ekvatoral iklimdeki akarsular (Amazon, Kongo vb.)
Ilıman okyanusal iklimdeki akarsular (Thames, Severn, Ren vb.)
Türkiye’de; Karadeniz iklimindeki akarsular (Kızılırmak, Yeşilırmak vb.)
2. Düzensiz Rejimli Akarsular
Yıl içindeki akımında belirgin bir değişim olan akarsulara düzensiz rejimli akarsular denir.
Akarsu rejimini; yağış miktarı, yağış şekli (kar veya yağmur), sıcaklık ve buharlaşma, yükselti, havzanın büyüklüğü, beslenme koşulları (yağış, kaynak suları, kar ve buz suları gibi) etkiler.
Akarsu Aşındırması
A. Fiziksel (Mekanik) Aşındırma
Akarsuların ve taşıdığı malzemelerin anakayayı koparmasıyla yapmış olduğu aşındırmaya fiziksel (mekanik) aşındırma denir.
Etkileyen faktörler şunlardır:
Yatak eğimi, Akış hızı, Akım miktarı (Debi), Taşınan su miktarı, Arazinin yapısı (dirençli, dirençsiz), Havzadaki bitki örtüsünün yoğunluğu, Rejiminin düzensiz olmasıdır.
Akarsuların kayaları çözerek yapmış olduğu aşındırmaya kimyasal aşındırma denir.
Özellikle çözünebilen (kalker, jips, kayatuzu vb.) kayaların bulunduğu yerlerde etkilidirler.
Sıcaklığın fazla olduğu yerlerde daha yoğun bir biçimde gerçekleşir.
Türkiye’de en fazla Akdeniz Bölgesi’nde etkilidir.
Akarsular;
Yükselti, eğim ve engebenin fazla olduğu yerlerdegeriye ve derine doğru aşındırma yapar.
Eğimin az ve yüzey şekillerinin sade olduğu yerlerde ise yana doğru aşındırma yapar.
Denge Profili
Derine doğru aşındırmada akarsuyun ulaşabileceği bir taban vardır.
Akarsu bu seviyeden daha derine aşındırma yapamaz. Bu seviyeye taban seviyesi denir.
Taban seviyesi deniz seviyesini ifade eder.
Deniz seviyesine kadar aşındıran akarsular denge profiline ulaşmış olur.
Türkiye genç oluşumlu bir ülke olduğundan, Türkiye’de denge profiline ulaşan akarsu yoktur.
Denge Profiline Ulaşan Akarsuların Genel Özellikleri
Yatak eğimleri azdır.
Akış hızları azdır.
Aşındırma güçleri azdır.
Taşıma güçleri azdır.
Biriktirme güçleri fazladır.
Hidroelektrik potansiyelleri azdır.
Baraj yapımına uygun değildir.
Ulaşım ve taşımacılık için uygundur.
Kaynak ile ağız kısmı arasındaki yükselti farkı azdır.
Geriye ve derine doğru aşındırma az, yanlara doğru aşındırma fazladır.
1. VADİ
Akarsuların yatağını derine, yana ve kaynağına doğru aşındırmasıyla oluşan yer şekillerine vadi denir.
a. Çentik (V Profilli) Vadi
Derine doğru aşındırmanın fazla olduğu eğimli yerlerde oluşan vadilerdir.
Genellikle akarsuyun kaynağına yakın yerlerde oluşur.
Özellikle dağların denize paralel olarak uzandığı yerlerde “U” şeklinde oluşan vadilerdir.
Kıyı ile iç kesimler arasındaki ulaşımı sağladığından geçit özelliği de gösterirler.
Akarsuyun yamaçlarındaki eğimleri birbirinden farklı olan vadilerdir.
Dirençleri farklı olan yamaçların farklı aşınmasıyla oluşmuştur.
Ortalama yükselti ve engebenin az olduğu yerlerde oluşan vadilerdir.
Akarsuyun her iki tarafında geniş düzlükleri bulunur.
Akarsuların kurak ve yarı kurak bölgelerde, karstik arazilerde, kayaları çözerek ve aşındırarak oluşturdukları basamak şeklindeki vadilerdir.
Kanyon vadiler ayrıca aşınmaya karşı dirençleri farklı olan yatay uzanışlı tabakaların aşınmasıyla da oluşur.
Örnek: Büyük Kanyon (ABD), Türkiye’de Göksu Kanyonu vb.
Çağlayanlardan (şelalelerden) düşen suların, aşındırmasıyla oluşturduğu çukurlara dev kazanı denir.
Dev kazanları genellikle farklı dirençteki kayaların bulunduğu akarsu yataklarında oluşur.
Sel sularının, volkan tüfleriyle kaplı ve bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda yaptığı aşındırmayla peribacaları oluşur.
Peribacalarının oluşumunda etkili olan faktörler;
Volkanik kayaçlar (andezit, bazalt, tüf vb), aniden yağan yağmurlar (sel suları), kurak veya yarıkurak iklim cılız bitki örtüsüve gevşek yapılı arazi etkilidir.
Tuz Gölü’nün doğusundaki Kapadokya, Ürgüp - Göreme çevresinde bulunan peribacaları, turizm bakımından büyük öneme sahiptir.
Not: Peribacasının oluşumunda sel suları (akarsular) doğrudan etkili iken rüzgârlar dolaylı etkiye sahiptir.
Akarsular tarafından derince yarılmış ve çevresine göre yüksekte kalmış düzlüklere plato denir.
Türkiye’de en fazla plato İç Anadolu Bölgesi’ndedir.
Yatak eğiminin azaldığı yerlerde, akarsuyun hızı azalır ve akarsu yatağında kıvrım yaparak akar. Buna menderes veya büklüm adı verilir.
Menderes yapan bir akarsuyun;
Yatak eğimi azdır.
Akış hızı azdır.
Aşındırma gücü azdır.
Biriktirme gücü fazladır.
Hidroelektrik enerji potansiyeli azdır.
Boyu uzundur.
Gerçek uzunluğu ile kuş uçumu uzaklığı arasındaki fark fazladır.
Zamanla yatağını değiştirir.
Kurak ve yarıkurak bölgelerde, bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda, ani yağışların etkisiyle oluşan sel yarıklarıdır.
Oldukça keskin sırtlarla birbirinden ayrılan bu yarıklar, içiçe girmiş ve bozuk yapılı bir yüzey oluşturur.
Tüflü arazilerden oluşan yamaçlarda daha sık görülür.
Kırgıbayıra aynı zamanda “bozuk araziler” anlamına gelen badlands ismi de verilir.
Tabanlı vadilerin bulunduğu bölgelerde, yerkabuğunun yükselmesiyle akarsu havzasının yükseltisi artar ve taban seviyesi alçalır.
Bu durumda akarsuyun derine aşındırma gücü artar.
Zamanla akarsu daha alçak seviyede yeni bir yatak oluşturur.
Akarsuyun yüksekte kalmış eski vadi tabanlarına seki (taraça) denir.
Seki oluşumunu etkileyen diğer faktörler;
Deniz seviyesinin alçalması
Kıta seviyesinin yükselmesi
Türkiye’nin IV. jeolojik zamanın başlarında toptan yükselmesi birçok akarsu yatağında sekilerin oluşmasına neden olmuştur.
Akarsu aşındırmasının son evresinde oluşan hafif dalgalı düzlüklere peneplen veya yontukdüz adı verilir.
Örnek: Çatalca - Kocaeli Bölümü, Sibirya, Doğu Avrupa
Akarsular, aşındırıp sürükledikleri malzemeleri taşıma gücünün azaldığı yerlerde biriktirir.
Akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirebilmesi için;
Yatak eğiminin azalması, akış hızının azalması, akımının azalması, taşıdığı yükün artması gerekir.
Akarsuların taşıdığı ve biriktirdiği malzemelerin boyutu akımına bağlıdır.
Buna göre; akarsuyun akımı azsa biriktirdiği malzeme küçük, akarsuyun akımı fazlaysa biriktirdiği malzeme büyük olur.
Akarsu Biriktirme Şekilleri
1. Birikinti Konisi Ve Birikinti Yelpazesi
Dağların eğimli yamaçlarından inen akarsular, eğimin azaldığı dağların etek kısmında taşıdığı alüvyonları biriktirir.
Bu şekillerin dar ve eğimi fazla olanlarına birikinti konisi , daha basık, az eğimli ve geniş olanlarına ise birikinti yelpazesi adı verilir.
Birikinti koni ve yelpazelerinin yan yana birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir.
Örnek: Dörtyol Ovası (Hatay), Bursa Ovası vb.
Dağların arasındaki çanaklarda, akarsuların yamaçlardan aşındırıp taşıdığı malzemeleri, eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir.
Örnek: Malatya Ovası, Elazığ Ovası vb.
Akarsuların taşıdığı malzemeyi denize ulaştırmadan kara üzerinde biriktirmesiyle oluşan düzlüklerdir.
Örnek: Adapazarı Ovası vb.
Akarsuların taşıdığı malzemeyi denize döküldükleri yerde biriktirmesiyle oluşan yer şekilleridir.
Genellikle akarsu ağzında, kıyıdan açığa doğru yayılan üçgen görünümlü kara parçaları şeklinde olurlar.
Çukurova, Silifke, Bafra, Çarşamba, Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes Ovası
Delta ovasının oluşabilmesi için;
Biriktirmenin fazla olması, akarsuların bol malzeme.taşıması, kıta sahanlığının geniş olması (kıyının sığ olması),
kıyıda gelgit genliğinin az olması, kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir.
Not: Deltalar yalnızca iç denizlere dökülen akarsuların ağzında oluşabilir. Okyanus kıyılarında, gelgit genliği fazla olduğu için delta ovaları oluşmaz.
Eğimin azaldığı ve akarsu yatağının genişlediği yerlerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri akarsu yatağında biriktirmesiyle oluşan adacıklara ırmak adası (kum adacıkları) denir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder