Atmosfer olaylarından sıcaklık, basınç, rüzgar, nem, yağış, bulutluluk gibi olayların tümüne iklim elemanları denir.
İklim elemanlarından sadece birinin bilinmesi ile bir bölgenin iklimi hakkında fikir yürütülemez.
I. SICAKLIK
Yeryüzünün güneşten aldığı isi oranına sıcaklık denir.
Sıcaklık Termometre ile ölçülür.
Sıcaklık diğer iklim elemanları içinde en önemlisidir.
Çünkü diğer iklim elemanları ve hava olayları sıcaklığın kontrolü altındadır.
Dünyanın tek enerji kaynağı güneştir. Bunda dolayı dünyanın ısınmasında güneş radyasyonunun etkisi büyüktür.
Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısınır. Bundan dolayı atmosferin alt katları saha sıcaktır.
SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. GÜNEŞ IŞINLARININ GELIŞ AÇISIA. Enlem
B. Mevsimler
C. Günün Saatine Göre
D. Eğim Ve Bakıya Göre
2. ATMOSFERİN NEMLİLİĞİ
3. YÜKSELTİ
4. KARA VE DENİZLERİN ISINMA ÖZELLİĞİ
5.OKYANUS AKINTILARI
6. RÜZGARLAR
7. GÜNEŞLENME SÜRESI
1. GÜNEŞ IŞINLARININ GELIŞ AÇISI
Bir yerin güneşten aldığı enerji miktarı güneş ışınlarının düşme açısına bağlıdır.
Güneş ışınları ne kadar dik ise:Isınma o kadar fazla
Aydınlatma kullanılan enerji az
Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol az
Güneş ışınlarının atmosferde tutulma oranı az
Güneş ışınlarının atmosferde yansıması az olur.
Not: Güneş ışınlarının geliş açısı ne kadar eğik ise,tam tersi olur.
Güneş ışınlarının geliş açısı çeşitli faktörlerin etkisindedir. Bunlar
A. ENLEM
B. MEVSİMLER
C. GÜNÜN SAATİNE GÖRE
D. EĞİM VE BAKIYA GÖRE
A. ENLEM
Güneş ışınları dünyanın şeklinden dolayı ekvator ve çevresine dik açı ile gelirken, kutuplara doğru gittikçe eğik açı ile gelir. Bunun sonucunda:
a. Sıcaklık ekvatordan kutuplara gidildikçe azalır. Bu duruma enlem-sıcaklık ilişkisi denir. Karadeniz kıyılarının Akdeniz kıyılarından soğuk olması buna örnektir.
b. Ekvatora yakın yerler daha sıcak kutuplar ve çevresine ise daha soğuktur.
c. Ekvator yönünden gelen rüzgarlar ve okyanus akıntıları gittikleri yerin Sıcaklığını artırır. Kutuplar ve çevresinden gelenler ise sıcaklığı düşürürler.
Not: Fakat dünya üzerinde her yerde enlem-sıcaklık ilişkisi düzenli değildir. Bu düzenliliği bozan faktörler şunlardır:
Okyanus akıntıları, yükselti, bakı, denizellik, karasallık, rüzgarlar gibi.
Ege ve Doğu Anadolu iklimleri gibi. Aynı enlemde olmalarına rağmen sıcaklıkları farklıdır.
Dünyanın ekseninin eğikliği ve yıllık hareketi sonucu güneş ışınlarının geliş açısının değişmesi sonucu mevsimler meydana gelir.
Buna bağlı olarak güneş ışınları yazın dik kışın eğik açıyla gelir.
Sonuçta yazın sıcaklık fazla kışın az olur.
C. GÜNÜN SAATİNE GÖRE
Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla gelirken öğleyin dik ve dike yakın açılarla gelir.
Herhangi bir merkezde günün en sıcak vakti öğle12-14 arası, en soğuk vakti ise güneş dogmadan önceki vakittir. Çünkü dünya gece boyunca isi kaybetmiştir.
Eğimin fazla olduğu yerlere güneş ışınları daha dik geldiği için ısınma daha fazladır.(Vadi meltemleri)
Bakı; bir yerin güneşe dönük olup olmama durumuna denir.
Türkiye’de özellikle dağlık alanlarda, dağların güneye bakan yamaçları, kuzeye bakan yamaçlarından daha fazla ısınırlar. Ancak Karadeniz Dağları buna ters düşer.
Bu durum bitkilerin dağılışında, yerleşmede, tarımsal faaliyetlerde ve toprak oluşumunda etkilidir.
K.Y.K’de güneye G.Y.K’de ise kuzeye bakan yamaçlar bakı yönünden şanslıdırlar ve daha fazla ısınırlar.
BAKI YÖNÜNDEN ŞANSLI YERLERDE;
Güneş ışınları dik geldiği için sıcaklık daha fazladır.
Güneşlenme süresi daha uzundur.
Orman yetişme sınırı ve daimi kar sınırı daha yüksekten başlar.
Aynı tür bitkilerin olgunlaşma süresi daha kısadır.
2. ATMOSFERİN NEMLİLİĞİ
Nemin fazla olduğu yerlerde ısıma ve soğuma yavaşlar.
Dolayısıyla günlük ve mevsimlik sıcaklık farkı az olur.
Nemin az olduğu yerlerde ise tersi olur.
Bunu ekvatoral iklim ile karasal iklimi karşılaştırırsak rahat görürüz. Mesela; sıcaklık farkının en az olduğu yer ekvatoral bölgedir. En fazla olduğu yer ise karasal iklimdir. Bunun sebebi nemdir.
Yine nemin etkisiyle ortaya çıkan bulutluluk günlük ısıma ve soğuma üzerinde etkilidir. Kışın havanın bulutlu olduğu günlerde hava ılık bulutsuz olduğu günlerde ise daha soğuk geçer.
3. YÜKSELTİ
Dünya üzerinde sıcaklık her yerde yukarılara çıkıldıkça her 200 metrede 1ºC azalır aşağıya inildikçe ise sıcaklık 1ºC artar. Bunun iki sebebi vardır.
a) Troposferin yerden geriye yansıyan ışınlarla ısınması.
b) Havayı tutan nemin aşağılarda bulunması.
Not: Bir yerin bulunduğu yükselti iklimine etki eder.
Aynı enlem üzerinde yükseltisi fazla olan yerler diğerine nazaran daha soğuktur. Örnek İç Anadolu ve Doğu Anadolu.
Yükseklere çıkıldıkça nem azaldığından hava çabuk ısınır çabuk soğur.
Sıcaklığın dünya üzerinde ekvatordan kutuplara doğru; düzenli bir şekilde azalmasını ya da kutuplardan ekvatora doğru düzenli artmasını engelleyen en önemli faktör yükseltidir.
Dünya üzerinde yükseltinin etkisi kaldırıldığında sıcaklık düzenli dağılır. Türkiye’de yükseltinin etkisi kaldırılırsa, sıcaklık Akdeniz’den Karadeniz’e doğru düzenli bir şekilde azalır.
YÜKSELTİNİN SICAKLIK ÜZERİNDE ETKİSİNE ÖRNEKLER:
Yükseltiden dolayı sıcaklık azaldığı için tarım ürünlerinin olgunlaşması gecikir. Örneğin: buğday en geç Doğu Anadolu’da olgunlaşır.
Bir dağ yamacı boyunca yükselen hava kütlesi soğur ve yağış bırakır.
Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak; bitki örtüsü, geniş yapraklı orman, karışık orman, iğne yapraklı orman ve dağ çayırları şeklinde sıralanır.
4. KARA VE DENİZLERİN ISINMA ÖZELLİĞİ
Kara ve denizler aynı oranda ısınıp aynı oranda soğumazlar. Karalar denizlere oranla daha çabuk ve daha fazla ısınırlar. Denizler ise daha az ve daha geç ısınırlar. Bunun iki sebebi vardır:
a) Toprağın ve suyun ısınma ısılarının farklı oluşu.
b) Denizlerde suyun hareketliliğine bağlı olarak ısının daha derinlere taşınabilmesi.
Karalarda sıcaklık yazın fazla yükselir kışın da fazla düşer. Deniz etkisinde olan yerlerde ise fazla değişmez.
Bu yüzden de deniz etkisinde olan yerlerde günlük ve yıllık sıcaklık farkı az deniz etkisinden uzak olan yerlerde ise (karalarda) fazladır.
Denizler karalara göre geç ısınıp geç soğuduğundan en sıcak ay karalarda Temmuz en soğuk ay Ocak’tır. Denizlerde ise en sıcak ay Ağustos en soğuk ay ise Şubat’tır.
Denizlerin Karalara Göre Geç Isınıp Soğuması Sonucunda:
Denizden esen rüzgarlar kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yaparlar.
K.Y.K.’de karalar daha fazla olduğundan sıcaklık ortalaması G.Y.K.’den 2ºC daha fazladır.
Karalar ve denizler arasındaki ısınma farkları Matematiksel iklim kuşağı ile sıcaklık kuşağının oldukça farklı bir görünüm kazanmasına sebep olmuştur.
5.OKYANUS AKINTILARI
Okyanus akıntıları alçak ve yüksek enlemler arasında sıcaklığın dengelenmesine yardımcı olmaktadır.
Sıcaklığı fazla olan akıntılar gittikleri yerin sıcaklığını artırırken soğuk akıntılar gittikleri yerin sıcaklığını düşürürler
Önemli akıntılar genelde sürekli ve mevsimlik rüzgarlara bağlı olarak oluşurlar.Rüzgarın etkisiyle yönlenirler ancak bunlar; dünyanın günlük hareketine bağlı olarak sapma yaparlar.
Akıntılar; izoterm eğrilerinin sapmasına neden olurlar.
Not: Ekvator ve çevresinden gelen akıntılara sıcak su akıntısı, Kutuplar ve çevresinden gelen akıntılara soğuk su akıntısı denir.
SICAK SU AKINTILARI SOĞUK SU AKINTILARI
1) Gulf-Stream 1) Kanarya
2) Kuroşivo 2) Benguala
3) Alaska 3) Labrador
4) Brezilya 4) California
5) Avustralya 5) Antarktika
6) Ekvatoral 6) OyaŞivo
7) Humbold (Peru)
Rüzgarlarda okyanus akıntıları gibi gittikleri yerin sıcaklığını etkilerler.
K.Y.K.’de kuzeyden esen rüzgarlar; G.Y.K.’de ise güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürler.
Bir yerde güneşlenme ne kadar fazla ise, bakıda olduğu gibi aydınlanma o kadar fazladır.
Bu da gündüz uzunluğunun fazla olmasına bağlıdır. Gündüz uzunluğu arttıkça sıcaklığın depolanması daha da fazla olur.
İZOTERM EĞRİLERİ
Yeryüzünde aynı sıcaklık eğrilerine sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen eğrilere izoterm eğrileri denir.
Gerçek İzoterm Eğrileri: Yeryüzündeki gerçek sıcaklık değerlerine denir.
İndirgenmiş İzoterm Eğrileri: Yeryüzündeki yükseltiler yok sayılarak elde edilen değerlere göre çizilir. Yani, yükseltiler deniz seviyesine indirgenir.
Not: İzoterm eğrilerinin dünya üzerindeki dağılışı düzenli değildir. Kış ve yaz durumuna göre değişir.
DÜNYA YILLIK ORTALAMA İZOTERM EĞRİLERİ HARİTASI
1) K.Y.K.G.Y.K’den 2ºC daha sıcaktır.(Karalar fazladır)
2) Dünyanın en sıcak yerleri yengeç dönencesi civarlarıdır.(Nem azlığı)
3) Kıtaların doğu kıyıları batı kıyılarına oranla daha soğuktur.(Akıntılar)
4) Yeryüzünün sıcaklık ortalaması 14.4ºC’dir.
5) Karasallık eğrilerin büyük oranda sapmasına neden olur.
6) Her meridyenin en sıcak noktalarını birleştiren teorik çizgiye termik ekvator denir.K.Y.K’de termik ekvator karaların ve akıntıların etkisiyle sapmalara uğrar.
1) Bu ayda dünyanın en sıcak yerleri K.Y.K’de (Büyük Sahra, Arabistan, Orta Asya, Meksika ve Arizona) bulunur.
2) 20ºC sıcaklık eğrisinin ekvatora doğru kıvrılmasının nedeni soğuk su akıntılarıdır. Aynı eğri karaların ısınmasından dolayı kuzeye kıvrılmaktadır.
3) Yazın fazla ısınmadan dolayı haziran ayında 0ºC izotermi yok gibidir.
4) G.Y.K’de 0ºC ve 10ºC sıcaklık eğrileri denizler vs. yer aldığından oldukça düzenlidir.
Sonuç olarak;Temmuz ayında K.Y.K’de eğriler fazla ısınma nedeniyle kuzey kutbuna doğru çıkıntı yapar.Soğuk akıntıların etkili olduğu yerlerde ise ekvatora girinti yapar.
1) K.Y.K’de kış mevsimidir. 30ºC’den daha sıcak yer yoktur.
2) 10ºC eğrisi okyanuslarda kuzeye doğru kıtalarda güneye doğru çıkıntı yapar. Kara ve denizlerin farklı ısınmaları sonucunda
3) 0ºC eğrisi kara ve denizlerin ısı farkından dolayı Atlas okyanusu ve Büyük Okyanusta İskandinav Yarımadası’nın kuzeyine kadar çıkar. Aynı eğri karalar üzerinden güneye kıvrılır.
4) Bu ayda dünyanın en soğuk yeri Sibirya’dır. Burada ortalama sıcaklık kuzey kutbundan 8ºC-10ºC daha düşüktür.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder