A) Yerin Katmanları
Yer, birbirinden farklı ve iç içe geçmiş üç küreden oluşmuştur.
Bunlar içten dışa doğru çekirdek, manto ve yerkabuğudur.
Yerin iç yapısı hakkında bilgiler deprem dalgalarından ve volkanizma olayı sırasında yeryüzüne çıkan lavlardan elde edilir.
Magmanın etkisinden dolayı yerin derinliklerine inildikçe, sıcaklık her 33 m de 10C artar (Buna jeoterm ısı basamağı denir).
Yerin derinliklerine inildikçe katmanların (jeosfer) yoğunluğu, sıcaklığı, basıncı ve yerçekimi artar.
Yerküre’nin yoğunluğu en az olan ve en dış tabakasıdır.
Kalınlığı ortalama 50 km’dir.
Yerkabuğundan, Yer’in merkezine doğru inildikçe sıcaklıklar 33 metrede 1°C artar.
Yerkabuğu bileşimleri ve yoğunlukları farklı iki alt katmana ayrılır.
a. Kıtasal Kabuk (Sial)
Yerkabuğunun üst katmanıdır.
Yoğunluğu 2,7 gr/cm3’tür.
Bileşiminde Silisyum (Si) ve Alüminyum (Al) elementleri yoğun olduğundan Sial adı verilir.
Genellikle kıtaların altında kalın, okyanusların altında incedir.
Türkiye’de sial katmanının en kalın olduğu bölge Doğu Anadolu’dur.
Dünya’da sial katmanının en kalın olduğu yer ise Eversttir.
b. Okyanusal Kabuk (Sima)
Yerkabuğunun alt katmanıdır.
Yoğunluğu 3,3 gr/cm3’tür.
Bileşiminde Silisyum (Si) ve Magnezyum (Ma) elementleri yoğun olduğundan Sima adı verilir.
Genellikle kıtaların altındaince, okyanusların altında kalındır.
2. Manto
Yerkabuğunun altında bulunan katmandır.Silisyum, alüminyum, nikel ve demir bileşiklerinin yoğun olduğu katmandır.
İç kuvvetlerin; dağ oluşumu (orojenez) kıta oluşumu (epirojenez), volkanizma ve depremlerin (Seizma) enerji kaynağını oluşturur.
Sıcaklığı 4000°C'nin üzerindedir.
Manto iki bölüme ayrılır:
a. Üst Manto
Yerkabuğunun altından 700 km derinliğe kadar ulaşır.
Yoğunluğu 3,3 - 4 gr/cm3 arasında değişir.
b. Alt Manto
Yer’in 700 - 2900 km derinlikleri arasında yer alır.
Yoğunluğu 5,5 gr/cm3’tür.
3. Çekirdek
Geosferin en sıcak ve yoğun katmanıdır.Bileşiminde demir ve nikel elementleri yoğundur.
İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur.
a. Dış Çekirdek
Sıvı olan dış çekirdeğin yoğunluğu 10 gr/cm3’tür.
Sıcaklığı 4500°C’ye kadar çıkar.
b. İç Çekirdek
Katı olan iç çekirdeğin yoğunluğu 13,6 gr/cm3’tür.
Sıcaklığı 5000°C’yi aşar.
B) Yerkabuğunu Oluşturan Taşlar
Mantodan çıkan lavların soğumasıyla oluşur.
Oluşumlarına göre ikiye ayrılır.
a. İç Püskürük Taşlar
Mantodan çıkan lavların yerkabuğunun altında soğumasıyla oluşur.
Yerkabuğunun içinde yavaş yavaş soğuduğu için kalın kristallidir.
Örnek: Granit, siyanit, diyorit, gabro...
Mantodan çıkan lavların yerkabuğunun üstünde (yeryüzünde) soğumasıyla oluşur.
Yerkabuğunun dışında (yeryüzünde) çabuk soğuduğu için ince kristallidir.
Örnek: Andezit, bazalt, obsidyen(volkan camı), volkan tüfü...
Çukur yerlerde, göllerde, denizlerde meydana gelen tortullaşma ve çökelmelerle oluşan taşlardır.
Genellikle tabakalı yapıya sahiptir.
İçlerinde fosil bulundururlar.
Oluşumlarına göre üçe ayrılırlar.
a. Fiziksel (Mekanik, Kırıntılı) Tortul Taşlar
Dış kuvvetler (akarsu, rüzgar, buzul) tarafından aşındırılan malzemelerin (kil, kum, çakıl) çukur yerlerde zamanla birikip sertleşmesiyle oluşan taşlardır.
Tabakalı yapıya sahiptir.
Örnek: Kumtaşı (gre), kiltaşı (şist), çakıltaşı(konglomera), buzultaş (moren)...
Kimyasal olarak suda çözünmüş halde bulunan minerallerin (klorür, sülfat, bikarbonatlar), sığ deniz veya göl ile herhangi bir çökelme ortamında, suların buharlaşması sonucunda birikerek oluşan kayaçlardır.
Örnek: Kalker (kireçtaşı), jips (alçıtaşı), kayatuzu, sarkıt, dikit, traverten...
Bitki ve hayvan kalıntılarının yerin derinliklerinde, havasız bir ortamda sertleşmesiyle oluşan taşlardır.
Örnek: Taşkömürü, linyit, turba, mercan kalkeri, tebeşir...
Yerkabuğunu oluşturan püskürük ve tortul kayaçların, Yerin derinliklerinde, yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşan taşlardır.
Kalker’in başkalaşmasıyla mermer, Granit’in başkalaşmasıyla gnays, Kumtaşı’nın başkalaşmasıyla kuvarsit, Kiltaşı’nın başkalaşmasıyla şist, Taşkömürü’nün başkalaşmasıyla elmas oluşur.
Yerküre’nin oluşumu, yapısını ve yerkabuğunun gelişim evrelerini inceleyen ve araştıran bilim dalına Jeoloji denir.
Yaklaşık 5 milyar yaşında olduğu kabul edilen Yerküre, var olduğundan bu yana gerek yer şekilleri bakımından gerekse iklim ve canlı türleri bakımından değişime uğramıştır.
Yerküredeki bu değişimlerin sınıflandırılmasıyla jeolojik devirler (zamanlar) belirlenmiştir.
İlkel Zaman (Prekambriyen)
Yaklaşık 4 milyar yıl sürmüştür.
Kıtaların çekirdeklerini oluşturan en eski kıvrımlar oluşmuştur.
Örnek: Baltık denizi çevresi (İskandinav ülkeleri), Kanada,
Doğu Avrupa, Afrika, Suriye ve Arabistan platoları
Sulardaki ilk tek hücreli canlılar (alg) ortaya çıkmıştır.
Birinci Zaman (Paleozoik)Yaklaşık 370 milyon yıl sürmüştür.
Kıtalar henüz birbirinden ayrılmamış durumdadır.
Yeryüzünde tek bir kıta Pangea vardır.
Büyük bir okyanus olan Pantalasia dev kıtayı çevrelemiştir.
Şiddetli tektonik hareketler oluşmuştur.
Hersinyen ve Kaledoniyen kıvrımları oluşmuştur.
İlk canlılar sulardan çıkarak karalara yayılmışlardır.
İlk kara bitkileri oluşmuştur.
Taşkömürü yatakları oluşmuştur.
Türkiye’deki Yıldız Dağları oluşmuştur.
İkinci Zaman (Mezozoik)Yaklaşık 170 milyon yıl sürmüştür.
Kıtalar birbirinden ayrılmaya başlamıştır.
Tetis Denizi oluşmuş ve tabanında kalın tortullar birikmiştir.
Uçan türler ortaya çıkmıştır.
Üçüncü Zaman (Tersiyer)
Yaklaşık 60 milyon yıl sürmüştür.
Şiddetli yer hareketleri ve volkanizmalar yaşanmıştır.
Alp-Himalaya ve Kayalık-And kıvrımları oluşmuştur.
Memeliler ortaya çıkmıştır.
Linyit, tuz, borasit ve petrol yatakları oluşmuştur.
Atlas ve Hint okyanusları belirmiştir.
Türkiye'de Toros ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuştur.
Dördüncü Zaman (Kuaterner)Yaklaşık 2 milyon yıldır devam ediyor.
Soğuk ve yağışlı dönemlerle, sıcak ve kurak
(buzul çağları - Günz, Mindel, Riss, Würm) dönemler birbirini izlemiştir.
Son dönemlerde sıcaklığın artmasıyla günümüz iklim koşulları yaşanmıştır.
Deniz seviyesi yükselmiş ve günümüz deniz seviyesine gelmiştir.
İstanbul ve Çanakkale boğazları oluşmuştur.
Egeid karasının çökmesiyle Ege Denizi oluşmuştur.
İnsanoğlu ortaya çıkmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder